در راستای برگزاری همایش ملی فلسفه فقه نظام‌ساز (با تأکید بر افکار و آرای شهید آیت‌الله محمدباقر صدر)، نشست علمی با موضوع “فقه سیاسی شیعه و ظرفیت ساختارسازی در نظام سیاسی مطلوب توسط گروه سیاست پژوهشگاه به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.

حجت الاسلام والمسلمین سیدسجاد ایزدهی با اشاره به ظرفیت های ساختارسازی در نظام سیاسی شیعه، گفت: پس از انقلاب اسلامی، بحث نظام و نظام سازی از اهمیت ویژه ای برخوردار شده است. بیشترین تلاش برای نظام سازی در اوایل انقلاب اسلامی انجام شده است.

رئیس پژوهشکده نظام های اسلامی پژوهشگاه با اشاره به اهمیت نظام سازی مطلوب فقه شیعه، افزود: در هر حکومتی باید مطابق یک نظام مشخصی در حکومت حرکت کنیم. پیش فرض حکومت این است که ساختاری متناسب و مناسب با محتوای نظام برقرار باشد.

وی بابیان اینکه نظام باید از یک مجموعه مولفه های هماهنگ و همسو با غایات همراه باشد و در مرحله دوم باید ساختاری باشد، تصریح کرد: نظام ما باید معرفتی و ساختارمند باشد و همدیگر را همپوشانی داشته باشند و نمی توانند دو مقوله جدا از هم باشند.

دبیر علمی همایش ملی فلسفه فقه نظام‌ساز تاکید کرد: در حوزه نظام سازی باید ببینیم نظام ساختنی است یا یافتنی است؟ از منابع باید متوجه شویم این نظام معرفتی چیست و یا نظام را براساس منطق عقلی و عقلایی و عرفی بسازیم و در نهایت استنادی برای آن اشاره کنیم یا در نهایت مبتنی بر یافته های دینی و تاملات پسینی بتوانیم نظام را بازسازی کنیم.

حجت الاسلام والمسلمین ایزدهی افزود: برای اینکه نظام را بسازیم؛ یک نظام پیش بینی مفروض داریم و یک نظام روزآمد کارآمد داریم، گفت: در هر زمانه ای باید از یک ساختار متناسب با زمان استفاده کنیم.

وی گفت: مساله و دغدغه ما برای نظام سازی چیست؟ مثلا در یک زمانی مدل امامت، خلافت، مدل دموکراسی، مدل اسلامی با قرائت های مختلف داریم؛ از یک ساختار پسینی متناسب با معرفت پیشینی برای ارائه اهداف و غایات؛ در هر زمانی متناسب با خود باید اموری را رعایت کنیم تا به یک سامانی برسیم. مثلا مساله دغدغه مرحوم نائینی برای نظام سازی چیست؟ مرحوم نائینی برای مدلی که ارائه می کند چند سوال مطرح می کند؛ آیا می توانیم با این مدل جلوی استبداد را بگیریم؟ با این مدل می توانیم مرزهایمان را از بیگانه نجات دهیم و کشور را قطعه قطعه نکنیم در زمانه مشروطه؟

حجت الاسلام ایزدهی ادامه داد: ساختار نظام از نوع تجربه ای که در دوران معاصر یعنی مشروطه آغاز شد و اتفاقی که در دوران مشروطه رخ داد و تجربه ای که مرحوم نایینی داشتند و تجربه ای که مرحوم امام (ره) در جمهوری اسلامی داشتند.

وی با بیان اینکه مدلی که مرحوم نائینی برای نظام ارائه کرد تجربه ناموفقی بود، تصریح کرد: مساله ای که مرحوم نائینی به آن پرداخته بود درست بود اما ساختار مطلوب ارائه نکرده است و از ظرفیت مردم برای ارائه حکومت استفاده نکرده است درحالیکه امام (ره) موفق بودند چرا که تلاش کرد تا ساختار و نظام را تغییر دهد.

دبیر علمی همایش ملی فلسفه فقه نظام‌ساز ادامه داد: امام خمینی (ره) آزادی در قبال استبداد و استقلال در برابر قطعه قطعه نشدن کشور را مطرح کردند؛ مرحوم امام استقلال و آزادی را با جمهوری اسلامی پیوند می زند و این ساختار پاسخ می دهد. در آن ساختار چگونه می شود ظرفیت های دین و فقه را به کار گرفت برای اینکه نظام را اداره کرد.

حجت الاسلام والمسلمین ایزدهی افزود: اگر قرار شود فقیهی و اندیشمندی بخواهد ساختار ایجاد کند؛ آیا فقه ما ظرفیت برای ساختن دارد یا ندارد؟ اگر ساختنی که می خواهد بشود این ساختار موجود فقط برآورده متن است؟ آیا روش رسیدن ما به این ساختار از طرح مساله و مشکل به سراغ مبنا می رویم و مساله را حل می کنیم؟

وی ادامه داد: امروزه ولی فقیه داریم که رئیس جمهور را هم خودش تعیین نمی کند و به مردم واگذار می کند و مردم انتخاب می کنند. ولی فقیهی داریم که حجم زیادی از اختیارات را به نهادهای قانونی واگذار کرده است و در آنها دخالت ندارد. این مدل با مدل صدر اسلام متفاوت است. ولایت فقیه قبل از مدنیته و بعد از مدرنیته یکی است اما ساختارهایشان متفاوت است و اختیارات مجزا و در نهایت یک شکل مشخص دارند.

حجت الاسلام والمسلمین ایزدهی با بیان اینکه عمدتا افراد فقیه مدل و ساختار نظام اسلامی ارائه کرده اند، تصریح کرد: اگر قرار باشد در نظام اسلامی ساختار و مدل بسازیم، مسیر نظام سازی و ساختارسازی برای نظام اسلامی مسیری جز مسیر فقاهت و اجتهاد نیست.

رئیس پژوهشکده نظام های اسلامی پژوهشگاه خاطرنشان کرد: ساختار نظام باید مبتنی بر مبانی و نظام ولایت باشد در عین حال بتواند رو به جلو باشد و رضایتمندی مردم را هم فراهم کند یعنی هم حجیت داشته باشد و هم کارآمد باشد.

حجت الاسلام والمسلمین «ابوالحسن حسنی» نیز در این نشست علمی با بیان اینکه قانون اساسی ۲۰ کشور دنیا را بررسی کرده ام، گفت: در هیچ کدام از ۲۰ قانون اساسی بررسی شده در کشورهای مختلف نفر اول کشور اختیارات آن به اندازه ولی فقیه ایران کم نیست. همه آنها اختیاراتی برابر امیرالمؤمنین(ع) دارند و کمترین اختیارات را ولی فقیه دارند و بیشتر یک پست تشریفاتی است آنقدر که اختیاراتش کم است.

پژوهشگر دینی خاطرنشان کرد: قانون اساسی ابتدایی شورای بود و دومی مشورتی شد و شوراها کمرنگ شد و مشورت افزایش یافت. یک دوگانه ای هم در اینجا مطرح شد از کلمه تعبدی و ارشادی صحبت شد. آنچه که از شریعت و فقه انتظار داریم نظام سازی و ارائه چارچوب است.

وی ادامه داد: در نوع مانعیت ساختار برای یکسری از کارها؛ همه می دانیم اسراف از گناهان کبیره است اما غیر قابل تعریف است و نمی توان برای آن در نظر گرفت مگر در موارد خاص. یکسری ساختارها اصل را به روی منع الجواز نیم برند و اصل را می برند روی هزینه و فایده.

حجت الاسلام و المسلمین حسنی با بیان اینکه یک مقدار از اشکال ها ناشی از نگاه نسبتا بسیط به نظام و ساختار است، گفت: نظام به آن معنایی که در نظریه سیستم ها مطرح می شد با واقعیت های جامعه جور درنمی آمد بنابراین نظریه سیستم ها پا نگرفت.

وی با اشاره به عنوان «مراحل نظری دستیابی به ساختار نظام سیاسی اسلام» در مقاله، گفت: هیچ گونه چارچوب نظری برای آن وجود ندارد، استقرا بدون چارچوب باعث می شود که در باب جامعیت آن نتوان حرفی زد و حتی جایگاه عنوان معلوم نشود کجاست. عنوان مراحل نظری دستیابی به ساختار نظام سیاسی اسلام ابهام دارد. مراحل نظری یعنی چه؟ در برابر مراحل عملی است؟ دستیابی به خود نظام سیاسی یا طرح ساختار نظام سیاسی؟

حجت الاسلام و المسلمین حسنی افزود: سازگاری ساختار نظام سیاسی با ماهیت آن، نظام سازی براساس مدل های بومی، ساختار نظام سیاسی مطلوب، ساختار ثابت نظام سیاسی اسلام و ساختار متغییر نظام سیاسی اسلام این عناوین در مقاله آمده است.