حجت الاسلام رضا غلامی رئیس موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در نشست مدیران گروه‌های علمی جشنواره بین المللی فارابی که در محل موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد، سخنرانی کرد.

غلامی با بیان این که این جلسه، اولین جلسه علمی مربوط به سیزدهمین جشنواره بین المللی فارابی است، گفت: همان طور که استحضار دارید، نه فقط با ملاحظه تعداد اعضاء هیئت علمی دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دانشگاهی و حوزوی، بلکه با ملاحظه تعداد کل محققان کشور در دو عرصه علوم انسانی و علوم اسلامی، حجم تحقیق و تالیف علمی و انتشار آن به صورت کتاب در کشور بالا نیست و این نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری در زمینه تحقیقات علوم انسانی و علوم اسلامی با ظرفیت‌های بالقوه و بالفعلی که وجود دارد انطباق ندارد.

وی افزود: البته روشن است که لازم‌ نیست هر پژوهشی منجر به تولید کتاب بشود اما انتشار کتاب‌های علمی، علاوه بر این که برای جامعه‌ رو به پیشرفت یک سرمایه گرانقدر و ماندگار محسوب می‌شود؛ با عینیت بخشی به انباشت علمی و همچنین تجارب پژوهشی در کشور، می‌تواند فرصت‌های بیشتری را برای نوآوری و خلق آثار علمی ممتاز و فاخر به وجود بیاورد.

رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانیِ اسلامی صدرا، همچنین عنوان کرد: جدا از بحث کمبود میزان تحقیقات و تالیفات علمی در کشور به ویژه ارائه آن به صورت کتاب، بحث بعدی، کیفیت آثار علوم انسانی و علوم اسلامی در ایران است. سئوال مهم اینجاست که سطح کیفی آثار علمی در دو ساحت علوم انسانی و علوم اسلامی چگونه است و سئوال مهم‌تر این است که سطح کیفی آثار چگونه و با چه منطق و چه سنجه‌هایی قابل ارزیابی است؟

با این حال، عرض من در اینجا این است که کیفیت سنجی آثار علمی خود یک دانش است و ما هنوز به چنین دانشی که به ویژه از یک مبانی و ساخت قوی و همچنین از اختصاصات بومی برخوردار باشد، دست نیافته‌ایم. در این بین، نقش کلیدی فلسفه علوم‌ در سنجش کیفیت را نباید از نظر دور داشت. به نظر می‌رسد هر میزان فلسفه‌های علوم با رشد و تعمیق بیشتری روبرو شوند مسیر رسیدن به دانش کیفیت سنجی هموارتر می‌شود.

شاخص‌های کیفیت سنجی وحی مُنزل نیست

غلامی با تأکید بر این که هرچند ارزیابی کیفیت یک اثر بدون شاخص‌گذاری میّسر نیست اما به نظر می‌رسد نباید در شاخص‌های کیفیت‌سنجی دچار تحجر و بدتر از آن، مبتلا به تابوگرایی شویم، افزود: هیچ یک از شاخص‌های کیفیت سنجی وحی مُنزل نیست که تصور شود غیرقابل نقد و غیر قابل تغییر است. حتی ممکن است بعضی از این شاخص‌ها درباره بعضی از آثار کارایی لازم را نداشته باشند.

رئیس شورای سیاست‌گذاری مجمع عالی علوم‌ انسانیِ اسلامی با بیان این که به نظر می‌رسد مساله اصلی ما نوآوری است، تصریح کرد: به دلایل گوناگون، که در جای خود قابل بحث است، امروز میزان نوآوری علمی در علوم انسانی و علوم اسلامی ناچیز است. البته روشن است که شرایط نوآوری در علوم اسلامی نسبت به علوم انسانی به مراتب بهتر شده و مراکز علمی پیرامون حوزه علمیه گام‌های خوبی را در این عرصه برداشته‌اند؛ اما بحث بنده در اینجا، معنا، شرایط و بسترهای نوآوری علمی نیست بلکه بحث بر سر این است که نباید توجه بیش از حد به دیسیپلین های علمی، نبوغ علمی و نوآوری‌های یک محقق را از نظرها پنهان کند.

گاهی در یک اثر، به رغم رعایت همه ضوابط علمی، هیچ نوآوری‌ای مشاهده نمی‌شود و برعکس، گاهی با وجود عدم رعایت برخی ضوابط علمی در اثر، نوآوری‌های مهمی در آن وجود دارد.

اشراف بر تاریخ علم از مهم‌ترین لوازم سنجش نوآوری است

غلامی در ادامه یادآور شد: یکی از مهم‌ترین لوازم سنجش نوآوری، اشراف بر تاریخ علم اعم از روند علم در جهان و نیز سیر علم در جهان اسلام و ایران است که سابق بر این عمدتاً جریان دانشنامه‌نویسی در غرب عهده‌دار اشراف‌بخشی در این عرصه بود. واقعیت این است که وقتی می‌توان درباره مرزگشایی یک اثر علمی به درستی قضاوت کرد که از شناخت عمیق و روزآمدی نسبت به حرکت گام به گام دانش مربوط و شاخه‌های فراوان آن در تاریخ داشت.

وی افزود: البته پذیرش یک روایت مشهور از سیر تاریخی هر دانش و نادیده گرفتن سایر روایت‌ها، مسأله دیگری است که می‌تواند ارزیابی درباره نوآوری و مرزگشایی علمی را با اشکال روبرو کند. اصولاً امروز این پرسش مطرح است که آیا علم به صورت یک خط ممتد رشد کرده یا به صورت خط‌های بریده بریده و بعضاً در تقابل با هم که پاسخگویی به این سئوال در جای خود از اهمیت فراوانی برخوردار است.

جریان نوآوری در غیاب نقد علمی شکل نمی‌گیرد

رئیس موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری خاطرنشان کرد: همان قدر که نوآوری مهم است، نقد روشمند هم مهم است و تا رونق کافی در نقد علمی ایجاد نشود، نوآوری به یک جریان تبدیل نخواهد شد. لذا به نظر می‌رسد باید آثاری که به نقد عالمانه نظریات علمی همت می‌گمارند و در این راه به توفیقات بزرگی دست پیدا می‌کنند را گرامی داشت و قدر آن‌ها را در مسیر رسیدن به نوآوری‌های بزرگ علمی دانست؛ در عین حال در این‌جا نیز مانند نوآوری، این بحث به میان می‌آید که آیا سنجه های ما در کیفیت سنجی از قابلیت‌های لازم برای آثاری که به نقد یک یا چند نظریه اختصاص یافته است برخوردار است یا خیر؟ به نظر می‌رسد برای داوری علمی آثاری که به نقد یک یا چند نظریه اختصاص یافته‌اند نیازمند سنجه‌هایی متفاوت با سنجه‌های رایج می‌باشند.

وی افزود: بر خلاف گذشته که مطالعات تطبیقی، هم در علوم انسانی و هم در علوم اسلامی رواج فراوانی داشت و برخی از محققان پروژه فکری خود را بر روی تطبیق آراء گوناگون با هم متمرکز ساخته بودند، متاسفانه طی دهه‌های اخیر این نوع مطالعات یا رو به افول بوده و یا از روزآمدی و قوت کافی برخوردار نبوده است.

فوندانسیون علمی” در رشته‌های گوناگون با ضعف‌های جدی روبروست

وی با بیان این که مطمئناً کاربردی کردن علوم انسانی و علوم اسلامی یک ارزش است، عنوان کرد: با این حال نباید توجه ویژه به این امر به کم وزن شدن تحقیقات نظری منجر شود. در حقیقت، در شرایطی که ضعف‌ها و خلأهای تئوریک وجود دارد، و هنوز “فندانسیون علمی” در رشته‌های گوناگون با ضعف‌های جدی روبروست، تحقیقات کاربردی از استحکام و به تبع آن، از کارایی لازم برخوردار نخواهند بود و لذا باید به همان اندازه که به تحقیقات مرتبط با ساحت “عمل” توجه می‌کنیم، به تحقیقات مرتبط به ساحت “نظر” هم توجه داشته باشیم.

“نیازمحور” بودن یک تحقیق منحصر در کاربردی بودن آن نیست بلکه در تحقیقات نظری نیز موضوع “نیازمحور” بودن و “اولویت‌مند” بودن کاملاً مطرح است و اندیشمندان برجسته حوزه نظری، قادر به ترسیم نیازها و اولویت‌های این حوزه‌ها بوده و هستند.

دبیرخانه جشنواره فارابی، آثار ارسال شده را مصداق حق‌الناس می‌داند

غلامی جشنواره فارابی را جشنواره‌ای در عالی‌ترین سطح علم و تحقیق نام برد و گفت: این جشنواره تلاش می‌کند به رغم همه کمبودهایی که در حوزه علم سنجی و کیفیت سنجی وجود دارد، با اتکاء به دقیق‌ترین شاخص‌های علمی‌ای که تاکنون برای کیفیت سنجی تحقیقات در هر رشته علمی شکل گرفته و اعتبار نسبی یافته است، به ارزیابی و انتخاب برترین‌ها مبادرت کند.

وی افزود: تلاش این جشنواره این است که گرایشات سیاسی و هر گونه تمایلات و سلایق شخصیِ بی‌نسبت به ساحت علم را از خودش دور کند. حتی از منظر دبیرخانه جشنواره و تک تک داوران، اثری که به دبیرخانه جشنواره برای داوری ارسال می‌شود، مصداق حق الناس است و لازم است از هرآن‌چه برای بررسی کیفی بی‌طرفانه آن لازم است دریغ نشود.

وی از برگزاری این جشنواره در ۱۵ گروه و به علاوه گروه بین الملل که با مشارکت مستقیم و غیر مستقیم بیش از صدها تن از اساتید شکل می‌گیرد به عنوان یک حرکت علمی ارزشمند یاد کرد و گفت: جشنواره‌های معتبر و برجسته علمی در جهان، وجهی از تحول و وجهی از پیشرفت علمی محسوب می‌شوند چراکه علاوه بر ایجاد نشاط و حرارت علمی در کشور، میدانی را برای یک رقابت سالم و تنگاتنگ میان اساتید و محققان باز می‌کنند که می‌تواند به قوه محرکه پیشرفت علمی در علوم انسانی و اجتماعی تبدیل شود.

وی ادامه داد: از سوی دیگر می‌توان با اطمینان گفت آن‌چه به عنوان برگزیدگان جشنواره معرفی می‌شود نه تنها تراز علمی ایران در علوم انسانی و علوم اسلامی را مشخص می‌کند بلکه نقاط قوت و ضعف و خلأها را می‌شناساند لذا ما قصد داریم به خود عملیات ارزیابی چندمرحله‌ای آثار علمی در جشنواره به مثابه یک کار علمی نگاه نموده و این حرکت را پس از مستندسازی مورد تحلیل‌ها و فراتحلیل‌های گوناگون قرار دهیم.

غلامی همچنین تأکید کرد: در حال حاضر، مدیران و اعضای گروه‌های علمی جشنواره بین المللی فارابی، نماد روشنی از برترین‌های علم و تحقیق در علوم انسانی و علوم اسلامی محسوب می‌شوند. تلاش همکارانم در جشنواره این بود که علاوه بر انتخاب برترین‌ها، چرخش نیرو در گروه‌های علمی جشنواره را هم مدّنظر قرار دهند تا خدای ناکرده انحصاری در گروه‌ها به وجود نیامده و فرصت دیده شدن نظریات متنوع و متکثر بیشتر از قبل فراهم شود.

توجه ویژه جشنواره فارابی به آثار بین رشته‌ای

غلامی در ادامه تصریح کرد: با آن که خوشبختانه گروه مستقلی در عرصه آثار میان رشته‌ای داریم اما به نظر می‌رسد یکی از عرصه‌هایی که باید در تمامی گروه‌های جشنواره به آن توجه ویژه داشته باشیم، آثار بین رشته‌ای است که امروز شاکله علوم انسانی جدید در دنیا را تغییر داده است. با این حال، نکته‌ای که حتماً مورد نظر همکارانم در جشنواره فارابی قرار خواهد داشت، از یک طرف، ظرایف و پیچیدگی‌های ارزیابی علمی آثار میان رشته‌ای و از طرف دیگر، سنجه‌های خاصی است که برای این نوع آثار باید مدّنظر داشت که توقع داریم گروه تخصصی ما در این عرصه ضمن هم افزایی با گروه‌های دیگر، به سمت توافق علمی بر روی سنجه های ارزیابی این عرصه نوظهور هم باشد.

وی با تأکید بر این که نباید بخش بین الملل جشنواره فارابی را یک بخش تشریفاتی دید، اضافه کرد: در نگاه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری این بخش یکی از بخش‌های اصلی جشنواره است که از فلسفه وجودی روشنی برخوردار است. جدای از ضرورت شناسایی و تجلیل از آثار ممتاز محققان غیر ایرانی در جشنواره در دو عرصه ایران شناسی و اسلام شناسی، بخش بین الملل جشنواره باید بتواند فرصت‌های جدیدی را برای شناخت افراد و جریان‌های علمی‌ و ارتباط و تعامل محققان ایرانی با آنها در دنیا ایجاد کند چیزی که با رویکرد تمدنی به آن سخت محتاجیم و تا الآن از ثمرات فراوان آن محروم بوده‌ایم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در پایان خاطرنشان کرد: کوشش خواهم کرد تا دایره شناسایی آثار و ارزیابی آثار بین المللی را از ایران شناسی به علوم انسانیِ اسلامی هم سرایت بدهم که در این صورت آثاری که در این عرصه، یعنی علوم انسانیِ اسلامی به جشنواره می‌رسد جهت ارزیابی به گروه تخصصی مرتبط ارجاع خواهد شد.