به مناسبت هفته پژوهش کرسی علمی ترویجی با موضوع نقش فلسفه فقه سیاسی در تولید و توسعه علوم سیاسی اسلامی توسط مجمع پژوهشگاه های علوم انسانی اسلامی با همکاری معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به صورت مجازی برگزار شد.

این کرسی علمی با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین سیدسجاد ایزدهی به عنوان ارائه‌دهنده، حجت‌الاسلام و المسلمین قاسم شبان‌نیا به عنوان ناقد دنبال شد.

متن ارائه شده توسط حجت‌الاسلام سیدسجاد ایزدهی در ادامه می خوانید:

علوم سیاسی از آن تعبیر به علوم می شود و مشتمل بر چند قلمرو است، برخی تبدیل به دانش شده اند و برخی همچنان دانش نیستند و معرفت هستند و برخی هم هنوز مساله هستند. فقه سیاسی، کلام سیاسی و فلسفه سیاسی امروزه تبدیل به یک دانش شده اند و ویژگی های یک علم را دارند و رئوس ثمانیه در آن قابل انطباق اند. برخی در حوزه معرفتند مثل اقتصاد سیاسی و روان شناسی سیاسی. برخی هم مساله اند مثل نفت و سیاست یا جمعیت و سیاست اند. وقتی بحث از علوم سیاسی می شود، سنخ آنها برشی عرضی از دانشهای بسیار است. فقه سیاسی رویکردی به قدرت در حوزه فقه است و همین گونه در دانش های دیگر.

رشته های مادر ضرورتا اختصاصی به سیاست ندارد، سیاست امری جوال و سیال است که برشی از دانش های مختلف دارد.علوم سیاسی اسلامی طبعا در برخی موارد کسی شاید شک کند که آیا ممکن است اسلامی شود.

سیاست چون مقوله ای هنجاری است و نوع نگاه به قدرت را بررسی می کند. امور هر جامعه هم مطابق با هنجارهای هر جامعه شکل می گیرد. طبعا در جامعه اسلامی هم هنجارهای اسلامی مورد توجه است و حاکمیت هم متاثر از همین هنجارها است.

در بحث از امکان سنجی علوم سیاسی اسلامی بحث از هنجارهای رایج هر جامعه طرح شده در گامی بالاتر باید از ضرورت علوم سیاسی اسلامی صحبت کرد. نمی توان علوم سیاسی مادی را در جامعه توحید اجرا کرد.

به چه ملاکی می توان علوم سیاسی را اسلامی تلقی کرد:

این مقوله مشکک است، حداکثری یا حداقلی قابل بحث است. در حداکثری سیاست اسلامی در همه حوزه ها تابعی از چند مولفه است، مثل مبانی، غایات اسلامی، مسائل موجود در زیست بوم کشور اسلامی، روشی که برآمده از هنجارهای فرهنگی و دینی و ذیل نظام معرفتی کلان اسلامی.

بحث و گام دوم:

فقه سیاسی دو تعریف دارد، حداکثری: برآمده از «لیتفقهوا فی الدین» است که بحث از تفقه در دین مورد توجه است، فقاهت این جا روش است و نه موضوع. این جا در فقاهت، بحث از فهم روشمند، مبتنی بر مبانی است، طبعا کلام سیاسی، اخلاق سیاسی و عرفان و فقه سیاسی را هم در برمی گیرد، چون عنصر فقاهت بر آنها حاکم است.

اما در نگاه حداقلی:: بحث از رفتارهای سیاسی مکلفین است، لذا فقه سیاسی متصدی بحث از علوم سیاسی اسلامی به معنای کلانی است بلکه بحث از رفتار و ساختار است.

ناظر به هر تعریف نقش فقه در علوم انسانی متفاوت می شود، در معنای اول، غلبه فقاهت بر همه عرصه های خواهد بود.

اما در معنای دوم، فقه سیاسی اثری حداقلی بر علوم انسانی دارد که مرتبط با حوزه رفتارهای سیاسی است.

در هر دو می توان از تولید و توسعه علوم انسانی صحبت کرد. همچنان که فقه کارآمد و روزآمد است که مرتبط با حوزه حکومت است طبعا با حوزه تولید مرتبط است.

برای آن که به تولید می رسیم باید به بحث فلسفه فقه سیاسی. در این جا بحث از روش، کارویژه، هدف است و …می کنیم برای روزآمدی و کارآمدی هر دانش.

در فلسفه فقه سیاسی، در معنای اول، بحث از روش خواهد بود و علوم سیاسی اسلامی را تولید و بازتولید و بازخوانی و بازسازی می کند.

در حوزه حداقلی مربوط به هنجارهای رفتار و احکام است، این که چکونه در اخلاق و حکمت سیاسی اثرگذار است، تابع حوزه معرفتی دانشها است. برخی از دانشها در تعامل با فقه اند مانند اخلاق سیاسی است که مربوط به رفتار است. برخی مبانی اند مثل کلام که بنا نیست که فقه در کلام تغییر ایجاد می کند، مبنا است که در مساله تحول ایجاد می کند. اما می توان گفت که اگر مساله تغییر کرد، کلام آن را بررسی می کند و بازتعریف و بازتولید می کند. لذا در مبانی هم اثرگذار می شود چون اینها یک نظام اند و تغییری در جزئی تغییر در دیگر عرصه ها هم خواهد بود.

در معنای اول، بحث از صرف رفتار نیست و همه قلمروه ها را شامل می شود.

فلسفه فقه سیاسی در چند مورد اثرگذار بر علوم سیاسی است:

الف. در حجت . یعنی باید موجه باشند آن علوم انسانی در جامعه اسلامی، تنها در صورتی موجه بودن، حجیت دارند.

ب. بومی سازی، در جامعه اسلامی باید امور متناسب با شرایط ان جامعه باشد. فقه سیاسی رفتار و هنجارها و امور بومی و متناسب با جامعه را پیشنهاد می کند. فقه باید بتواند به صورت روزآمد مسائل را ارائه کند . سیاست قلمروی متغییر است لذا فقه هم باید این کار انجام دهد و این روزآمدی در قالب فقه و اجتهاد قابل فهم است. همچنان که باید بحث از کارآمدی هم در نظر داشت، چون سیاست کارش باید کارآمد باشد.

ج. ابزارسازی و ساختارسازی هم برآمده از فقه می تواند باشد. فقه می تواند ابزارسازی، موضوع سازی و ساختارسازی هم کرد.

نقطه نظرات حجت‌الاسلام و المسلمین قاسم شبان‌نیا در ادامه خدمتتان ارائه می گردد:

تفکیک میان معرفت و دانش با چه منطقی: تفکیک میان فقه سیاسی و فلسفه را می توان دانش دانست و روان شناسی را نمی توان دانش دانست، این ها جعل اقای ایزدهی است، تفکیک میان معرفت و دانش چگونه است. ملاک معرفت و دانش بودن چیست؟ همچنین می توانیم از اقتصاد سیاسی را هم دانش دانست. صرف این که رئوس ثمانیه داشته باشد، نمی توان گفت که دانش است اگر این باشد اقتصاد سیاسی هم دانش است.
همچنان که در جوامع دیگر اصولا فهمی از فقه سیاسی ندارند.

آیا علوم سیاسی علمی هنجاری است؟ علوم سیاسی فقط ازروشهای هنجاری بهره نمی گیرد، عرصه های مختلفی دارد و برخی از آن با هنجارها مواجهیم. کلام سیاسی ربطی به مباحث هنجاری ندارد یا فلسفه سیاسی اساسا وظیفه اش بیان هنجارها نیست حتی آن گاه بیان هنجار می کند بحث می شود که آیا فلسفه است یا نه. پس علوم سیاسی هنجاری نیست. این که چه رویکردی به علوم سیاسی نگاه کنیم هنجارها متفاوت می شود، توحیدی و معنوی باشد، هنجارهایی متفاوت می آورد و سکولاری و مادی نگرشی دیگر و هنجاری دیگر. اما بخشی از هنجارها هم هستند که منشا آنها عقل و تجربه است و لذا می تواند میان علوم سیاسی اسلامی و غیر اسلامی مشترک است.

برداشت دوم از فقه سیاسی ناظر به رفتار مکلفین است که حداقلی بود، اما در معنای اول شاید بتوانیم جعل اصطلاح کنیم، اما واقعیت آن است که معنای اول از فقه سیاسی نه تنها رایج نیست و نمی توان با برداشت لغوی از ایه اصطلاح سازی کرد. اساس طرح چنین مفهومی جا ندارد. فقاهت تمام حوزه را شامل می شود اما این دیگر فقه سیاسی نیست و دردی را درمان نمی کند. اگر بگوییم فقه سیاسی اسلام شناسی سیاسی چه اتفاقی می افتد. این معنا از فقه سیاسی مرسوم نیست و ضرورتی هم ندارد.

بحث باید می رفت روی فلسفه فقه سیاسی، و نقش آن در تولید علوم سیاسی اسلامی اما مباحث بیشتر رفت سراغ فقه سیاسی.

نقش و جایگاه فقه سیاسی را زیربنایی قرار داند اما درست نیست، واقعیت آن است که فقه نسبت به دانشهای دیگر روبنا است و نه زیر بنا. فقه نسبت به کلام، روبنایی است. فقه ادامه کلام سیاسی است، لذا در بررسی اثر فقه باید آن را در مرحله دوم دید. فقه سیاسی ادامه روندی است که در کلام اتفاق می افتند و همین جور در فلسفه. گرایشهای دیگر مانند جامعه شناسی و سیاست خارجی …اما حوزه دانشی سیاست خارجی و جامعه شناسی سیاسی متاثر از فقه سیاسی فقط اگر فقه وارد سیاست خارجی شود، می تواند رفتار را متحول کند اما نه دانش سیاست خارجی.
بله اگر فقه سیاسی را به رویکرد فقه حکومتی ببریم می تواند بحث را متفاوت کند .

در پایان حجت‌الاسلام سیدسجاد ایزدهی نکاتی را بیان کرد:

در گذشته فقه اکبر و فقه اصغر داشته ایم و این که فقه اصغر داریم به ضرورت است.

نباید فراموش کرد که علمی که متاثر است مثل فقه، اگر در آن دانش تحولی ایجاد شد، کلام و فلسفه باید به آنها بپردازند. یک طرفه نیست و مسائل جدید در فقه سیاسی، برای کلام و فلسفه سیاسی مساله ایجاد می کند.