حجت الاسلام و المسلمین دکتر رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در نشست خبری فراخوان چهاردهمین دوره جشنواره فارابی که در محل مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی برگزار شد، این جشنواره را یکی از معتبرترین جشنواره‌های علمی در عرصه علوم انسانی توصیف کرد و افزود: هدف از برگزاری این رویداد شناسایی برترین نظریات در علوم انسانی و اسلامی و معرفی آنها به جامعه علمی برای استفاده و الگوبرداری، تشویق و حمایت معنوی و مادی از صاحبنظران برجسته است.

وی ادامه داد: طبیعی است که جشنواره بین‌المللی فارابی، ضمن توجه خاص به موضوع کیفیت گرایی، بر روی برخی شاخص‌های علمی که می‌تواند یک نظریه برتر یا نوآوری علمی را از کارهای علمی معمولی متمایز کند، تاکید دارد.

غلامی با اشاره به برخی از این شاخص‌ها، توضیح داد: یکی از شاخص‌های مهم در ارزیابی پژوهش‌های علوم انسانی، مساله‌مندی محققان علوم انسانی و اسلامی است. ما کمتر دنبال تحقیقات موضوع محور هستیم و آنچه برای داوران پژوهش‌های علوم انسانی و اسلامی حائز اهمیت است، قدرت محقق در مساله‌یابی و سپس، توانایی او برای شرح دقیق و عمیق مساله یا گرهی علمی است که محقق درصدد باز کردن آن است.

رییس مؤسسه مطالعات اجتماعی و فرهنگی، اظهار کرد: در یک تحقیق کیفی، هر قدر مساله یا گره علمی خردتر و جزئی‌تر باشد، بهتر است. از طرف دیگر، در مساله‌یابی، مهم انتخاب مساله‌ای است که از بطن نیازهای مبتلابه کشور متولد شده باشد.

غلامی تصریح کرد: نیازهای مبتلابه فقط در تحقیقات کاربردی مطرح نیستند، بلکه در تحقیقات نظری هم می‌توان با چند واسطه، به نیازهای مبتلابه رسید. در اینجا، اشراف محقق به ادبیات علمی تحقیق خود و همچنین به شرایط عینی که تحقیق به آن وابسته است، خیلی اهمیت دارد و ماحصل تحقیق باید توانمندی محقق در این زمینه را بروز و ظهور داده باشد.

وی با بیان اینکه از هر ۲۰ تحقیقی که در علوم انسانی و اسلامی انجام می‌شود، به سختی بتوان مساله مندی محقق و قدرت او در تبیین مساله را احراز کرد، گفت: بعضی تصور می‌کنند که مساله یعنی یک بخش کوچک از تحقیق که در ابتدای تحقیق تشریح شده و باب آن بسته می‌شود، اما به نظر می‌رسد بخش عمده یک تحقیق، توصیف و تبیین جزئی نگرانه ابعاد و اضلاع گوناگون مساله و نقاط پرچالش آن است.

غلامی، چارچوب نظری را از دیگر شاخص‌های بررسی یک اثر علمی در حوزه علوم انسانی دانست و یادآور شد: آن تحقیقی در علوم انسانی و اسلامی تحقیق واقعی است که از چارچوب نظری روشن و قوی برخوردار باشد. چارچوب نظری به مبانی و اصولی که از تحقیق حمایت می‌کند، شباهت‌هایی دارد؛ اما لزوماً مساوی با مبانی نیست.

وی فرضیه‌مندی و روش‌شناسی را از دیگر شاخص‌های ارزیابی پژوهش‌های علوم انسانی ذکر کرد و ادامه داد: بعضی از روش شناسی‌ها از جهت علمی موجه محسوب می‌شوند و محققان متناسب با پرسش اصلی و فرعی خودشان، روش شناسی کارآمدی را از بین روش شناسی‌های موجه انتخاب می‌کنند. محقق باید بتواند توضیح دهد که روش‌شناسی منتخب خود تا چه حد در جهت پاسخگویی موفق به پرسش‌های اصلی و فرعی او کارایی دارد.

رئیس دبیرخانه دائمی جشنواره بین‌المللی فارابی، شاخص دیگر در ارزیابی پژوهش‌های علوم انسانی را تبیین ادبیات علمی تحقیق عنوان کرد و گفت: محقق باید در تحقیق خود قادر باشد ادبیات علمی حوزه تحقیق را با همه سطوح و طبقاتی که در آن عینیت یافته، به دقت و با پرهیز از کلی‌گویی‌های بی خاصیت تشریح کند.

وی نظم حاکم‌ بر تحقیق را شاخص بعدی در تحقیقات علوم انسانی عنوان کرد و گفت: نظم‌ تحقیق یعنی چینش درست و وزن‌بندی شده گزاره‌های اصلی و فرعی تحقیق در جایگاه‌های مناسب، پشتیبانی هدفمند گزاره‌ها از همدیگر و مفصل‌بندی صحیح این گزاره‌ها، البته بر اساس چارچوب نظری و روش شناسی منتخب تحقیق.

غلامی با بیان اینکه شاخص مهمی که کمتر از آن سخن به میان‌می آید، آزادی محقق از تابوهای علمی است، گفت: محقق در مسیر نظریه پردازی، باید از هر آنچه او را از نگاه عقلانی و واقع بینانه دور می‌کند، یا هر آنچه به روش عقلی نقدپذیر نیست، فاصله بگیرد و تلاش کند تا خود را از تعصبات بی‌جا، هر قدر هم که در جامعه رواج داشته باشد، نجات دهد.

وی اضافه کرد: علاوه بر این، یکی از مشکلاتی که بعضی از محققان با آن روبرو هستند، سیاست‌زدگی است. سیاست‌زدگی در تحقیق یعنی افتادن در فضاهای هیجانیِ سیاسی و تکیه دادن تحقیق به برداشت‌های سیاسی ناشی از جانبداری‌ها و دل‌دادگی‌های سیاسی که اغلب با آنکه روکشی از واقعیت را دارند، اما واقعی نیستند و محقق را از توصیف و تبیین روشمند پدیده‌های اجتماعی باز می دارد.

وی مستندات تحقیق را شاخص دیگری عنوان کرد که نوع آن را روش‌شناسی تحقیق معین می‌کند و گفت: در کشور ما و در کارهای کتابخانه‌ای پر استنادی رواج پیدا کرده، اما برخی از محققان توجه ندارند که در برابر استنادات تحقیق خود مسؤول هستند و به صرف ارجاع مدعیان جزئی به منابع متنوع، مسؤولیت آنها درباره روایی تحقیق و نیز هماهنگی و انسجام محتوایی تحقیق از بین نمی‌رود.

غلامی با بیان اینکه پژوهش در علوم انسانی و اسلامی لزوما تالیف کتاب نیست، گفت: در یک کتاب علمی، انتظار می‌رود نتایج تحقیق بر اساس استانداردهای نگارش و تالیف منتشر شود، ضمن آنکه در یک کتاب بنا نیست تا نقشه پژوهش تبیین شود؛ بلکه نقشه پژوهش، در زیر پوست کتاب قرار دارد. بر همین اساس، شاخص‌های ارزیابی پژوهش در همه موارد، با شاخص‌های ارزیابی کتاب یکسان نیست.

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با تاکید بر اینکه جشنواره فارابی به دنبال شناسایی نظریات جدید است، گفت: نظریه‌پردازی با تتبعات علمی و کارهای مروری و دایرة المعارفی نباید خلط شود. البته روشن است که تحقیقات مروری بسترهای لازم را برای نظریه پردازی مهیا می‌کنند و در جای خود ارزشمندند، اما در آنها بنا نیست نظریه نویی ارائه شود.

وی تصریح کرد: در شمار کثیری از تحقیقات علوم انسانی و اسلامی که به صورت کتاب تالیف و منتشر می‌شود، نزدیک ۶۰ درصد از کتاب و در مواردی بیشتر، به طرح و توضیح کلیات و مفاهیم و مرور دیدگاه‌ها اختصاص پیدا می‌کند، این در حالی است که محقق می‌تواند یا به منابع دیگر ارجاع دهد و یا با طرح مفروضات اساسی خود، از تکرار مکررات پرهیز کند.

غلامی با تاکید بر اینکه نظریه باید بتواند دانش تخصصی ذی‌ربط را با تحول روبرو کند، گفت: این تحول یا به منزله ابطال یا نقد و از دور خارج کردن نظریات رایج در محیط دانشِ تخصصی است، یا به منزله اصلاح و تکمیل نظریات رایج قبلی و یا در موقعیت ارائه نظریه جایگزین برای نظریه‌های ابطال و نقد شده است.

وی در پایان اظهار امیدواری کرد با تلاش‌هایی که در کشور در جریان است، روز به روز شاهد کیفی‌تر شدن تحقیقات در علوم انسانی باشیم، ضمن آنکه کیفی‌تر شدن، مطمئنا از جهتی مقدمه نوآوری و از جهتی دربردارنده نوآوری محسوب می‌شود.