دکتر اصغر افتخاری عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) در حوزه اندیشه و عمل سیاسی امام خمینی(ره) تاکنون بیش از ۶ کتاب و ۳۰ مقاله منتشر نموده است.

وی پیرامون معرفی یکی از این کتب شاخص با عنوان «مفهوم شناسی سیاسی در اندیشه امام خمینی(ره)» و نیز نگاه ایشان در رابطه با نگرش حضرت امام خمینی(ره) در باب چگونگی تحقق و تقویت ایده علوم انسانی اسلامی در ساحت اندیشه و عمل سخنانی دارد که در پاسخ به پرسش هایی در ذیل می آید..

به عنوان سوال اول از جنابعالی خواهشمند است پیرامون اثر خود با عنوان مفهوم شناسی سیاسی در اندیشه امام خمینی (ره) توضیحاتی ارائه بفرمایید؟

کتاب مفهوم شناسی سیاسی در اندیشه امام خمینی چنان که از عنوان آن بر می آید تلاشی است در راستای شناخت، تبیین و تحلیل برخی از مهم ترین مقولات و مفاهیم سیاسی در اندیشه امام خمینی که از دو حیث برای خوانندگان محترم می تواند جذابیت داشته باشد:

نخست مفاهیم و مقولاتی که در این پژوهش به آن ها پرداخته شد که از حیث به روز بودن و اهمیت موضوعی در خور توجه هستند؛ بدین صورت که به مقولاتی چون معنویت و سیاست، مشارکت سیاسی غیر انتخاباتی، نقد تحجر و تحجرگرایی، سرمایه اجتماعی، هویت، تربیت سیاسی در قالب فصول مستقلی پرداخته شده است که از جمله موضوعات مهم و به روز جامعه ما هستند.
دوم این که شیوه تحقیق و نگارش اثر نیز در قالب یک فعالیت جمعی بوده و از یک پژوهش فردی متمایز می شود. بر این اساس در انجام این پژوهش مقدار قابل توجهی از پژوهشگران همکاری نموده اند که این عزیزان از دانشجویان مقطع دکتری بوده اند و حوزه های مطالعاتی خود را در این تحقیق عرضه نموده اند. در مجموع تنوع موضوعی پژوهشگران از مزایای این اثر به شمار می رود.

به عنوان سوال دوم بفرمایید از دیدگاه جنابعالی، جایگاه امام خمینی (ره) در اندیشه و عمل چگونه تبیین می شود؟

در حوزه سیاست می توان از دو گروه به عنوان کانون های اصلی در شکل گیری دانش سیاسی به تفکیک یاد نمود: نخست متفکران و فلاسفه که به مبانی و اصول سیاست توجه نموده و از طریق تولید فلسفه و نظر سیاسی، به تکوین و رشد دانش سیاسی کمک نموده اند، جنس این فعالیت ها نظری بوده و لذا بیشتر با مبادی و اصول منطقی فلسفی سیاست در ارتباط است و به عبارتی ماهیتی انتزاعی دارد.
دوم بازیگران عرصه عملی سیاست که در معادلات قدرت دخل و تصرف کرده و از این طریق جریان ها و نظام های سیاسی را تحت تاثیر قرار می دهند. این گروه بیشتر از آنکه به اندیشه و فلسفه سیاسی شناخته شوند به عمل سیاسی معروفند. همچنین تاثیرات شگرفی در مدیریت سیاسی دارند اما از حیث فلسفی و نظری پیرو فلسفه های از پیش تولید شده هستند.

بر این اساس امام خمینی(ره) از شخصیت های برجسته ای هستند که جامع این دو وجه بوده اند. به عبارت دیگر ایشان عمل سیاسی را بر دنیا و نظریه های مترقی به نام ولایت فقیه استوار ساختند که نظریه ای بومی و برآمده از مکتب اسلام بود. امتیاز برجسته امام (ره) آن بود که هم در حوزه نظر و هم در حوزه عمل سیاستی مستقل و بومی داشتند. همین امر بود که توانست در نهایت گفتمانی جدید را ایجاد نماید. گفتمانی که ما امروز میراث دار آن هستیم.

خلاصه کلام آن که امام خمینی (ره) در عرصه سیاست یک اندیشمند و یا یک مدیر سیاسی صرف نبودند، ایشان بنیان گذار گفتمانی بودند که هم در ساحت نظر و هم در ساحت عمل سیاسی تأثیر گذار است. در گستره تاریخی هم مشاهده می شود که امام (ره) طیف متنوعی از نقش ها را ایفا کردند: نظریه پرداز سیاسی، رهبر انقلاب، مؤسس جمهوری اسلامی، ولی فقیه نظام اسلامی و… که این امر برای هر کسی متصور و ممکن نیست مگر شخصیت های جامعی مانند حضرت امام(ره).

به عنوان سوال سوم جنابعالی فرایند و الگوی ترویج اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) را در راستای تحقق و تقویت ایده علوم انسانی اسلامی را چگونه ارزیابی می کنید؟

بحث علوم انسانی اسلامی از مباحث بسیار مهم است و اگر بخواهم در قالب گفتمان امام خمینی به آن اشاره کنم با سه نکته شایسته توجه است:

نکته اول: امام خمینی به مثابه نظریه پرداز علوم انسانی اسلامی. از این منظر لازم است شخصیت علمی امام (ره) با شاخص ها و ملاحظات روشی بررسی و تحلیل شود. متأسفانه در این خصوص به ندرت کار شده است. در این خصوص توجه به این نکته حائز اهمیت است که امام خمینی(ره) مصداق عینی تولید علوم انسانی اسلامی بومی است. یعنی ایشان نظریه اسلامی ایرانی را برای اداره جامعه در عصر حاضر طراحی و معرفی نموده اند که تا به امروز ما داریم با آن جلو می رویم. در خصوص خود نظریه و محتوای آن تحقیق شده است اما در خصوص اصول روشی که امام خمینی (ره) مد نظر داشته اند که بر اساس آن به این نظر رسیده اند کار جدی نشده است. از این منظر است که به اصولی همچون تهذیب نفسانی، شجاعت علمی، انتقاد ساختار شکنانه و مهمتر از همه بنای علوم انسانی اسلامی به اصل راهبردی «درک، تفسیر و تحلیل قرآن کریم» خواهیم رسید. پس اولین ملاحظه آن است که تجربه امام خمینی(ره) از حیث روشی تحلیل نموده و بهره های روشی از آن ببریم سپس همان اصول روشی وارد نظام آموزشی و تعلیمی ما بشود.

دوم: امام خمینی (ره) به مثابه الگو پرداز. اندیشه، نزد امام خمینی مقوله ای صرفا انتزاعی تلقی نمی شود که برای بازی های زبانی و عرضه در مجامع علمی کاربرد دارد. بلکه امام خمینی اندیشه را مبنای عمل دانسته و مشاهده می شود که از نظریه ولایت فقیه با روایت ایشان حکومت جمهوری اسلامی پدید می آید. خیلی ها از ولایت فقیه صحبت کرده اند ولی به حکومت ختم نشده اما ایشان نظام سازی کرده اند. بنابراین دیالتکیک اندیشه و عمل سیاسی در نظام فکری امام ره مهم است که باید مورد توجه قرار گیرد.

سوم: امام خمینی(ره) به مثابه رهبر نظری و عملی

امام (ره) در جریان انقلاب اسلامی و هدایت جمهوری اسلامی، به صرف بیان مبانی بسنده نکردند بلکه در بستر تاریخ با چالش های مختلف مدیریت سیاسی روبه رو شدند. در این موارد ایشان فقهی پویا و خلاق در عرصه فقه سیاسی به نمایش گذاردند. یعنی در چهار چوب اسلام نیازها و شرایط جدید را لحاظ کردند و به ظرفیت های از فقه سیاسی شیعه اشاره کردند که هر یک از آن ها شایسته پژوهش مستقل و الگوگیری است. برای مثال شما به مقوله مصلحت و جایگاه آن در مدیریت سیاسی کشور توجه نمایید. و این که چه اقدام مهم و راهبردی توسط امام صورت گرفت. از این موارد و مثال ها زیاد است که نیازمند بررسی ها و مطالعات موردی است.

در مجموع به نظر من، امام خمینی (ره) گفتمانی مستقل، بومی، به روز و کارامد از سیاست را تولید و ارائه نمودند که هم ارزش فلسفی و هم تأثیر علمی دارد. بنابراین شایسته توجهی روشی، تحلیلی و مدیریتی است تا بتوان بر پایه و اساس آن برای آینده جمهوری اسلامی و حتی الگوپردازی برای گونه های دیگر حکومت اسلامی در سایر کشورهای اسلامی ( که ما در جریان بیداری اسلامی به شدت با این نیاز مواجه شدیم) طراحی و الگو برداری نمود.

به عنوان سؤال آخر پیشنهادات شما جهت دسترسی، توسعه و کاربرد اندیشه امام خمینی در گستره علوم انسانی اسلامی چیست؟

در پاسخ به این سوال به دو اصل مهم را متذکر می شوم. اصل اول: مواجهه معرفتی و کاربردی با اندیشه امام (ره). به این معنا که اندیشه امام (ره) را صرفا همانند دیدگاه های یک متفکر در نظر بگیریم که تدوین شود فراگرفته شود و ازمون داده شود. اندیشه و عمل امام خمینی(ره) یک گفتمان است لذا باید مبادی معرفتی و ارزش کاربردی آن در مقاطع مختلف تاریخی موضوع باشد. با این رویکرد اندیشه امام(ره) یک متن در حد اموزشی نیست بلکه یک گفتمان است که باید در قالب آن تربیت نیروی انسانی صورت گیرد. به عبارت دیگر ما باید سازوکار های معرفتی، تعلیمی و روشی داشته باشیم که منطق و تفکر امام را بازتولید کند. به بیان دقیق تر علوم انسانی اسلامی به تربیت و ظهور نسل جدیدی از فرزندان روح الله نیاز دارد که چون او علم و عمل سیاسی را ببینند. ما و جهان به خمینی ها آینده نیاز داریم.

در اصل دوم باید منظومه فکری امام خمینی(ره) دغدغه همیشگی و مستمر ما باشد. در واقع منظور من این است که یکی از الطاف الهی برای ما آشنایی با منظومه فکری امام (ره) است زیرا این منظومه فکری یک منبع غنی معرفتی عملیاتی است لذا نباید ساده از کنار عبور کنیم. ما باید از وجوه مختلف به ان بپردازیم زیرا فرآورده های علمی، تحلیلی، کاربردی و معرفتی آن بسیار زیاد است لذا باید رشته گرایش ها و دانشکده هایی داشته باشیم که به صورت منظم، مستمر، آکادمیک و روشمند این منبع غنی علمی را شناخته تحلیل نموده و به روز براساس آن تولید نمایند. ما نباید اندیشه امام را در حد دهه ۶۰ و یا ۷۰ ببینیم. باید آن را سرمایه ای و منبعی بزرگ بدانیم که شایسته تأملات جدی و مستمر است. با این دو اصل به نظر من می توان مواجهه ای راهبردی دقیق موثرتر با اندیشه و عمل امام خمینی داشت و از این طریق به نتایج مفیدی در علوم انسانی اسلامی دست یافت.

گفتنی است کتاب مفهوم‌شناسی سیاسی در اندیشه سیاسی امام خمینی(رحمهالله علیه) به اهتمام دکتر اصغر افتخاری و همکاران ایشان تدوین گشته و از سوی دانشگاه امام صادق علیه السلام در ۳۱۲ صفحه، در قطع رقعی و با جلد شومیز با دو موضوع «نظریه امام خمینی درباره سیاست و حکومت» و «اسلام و سیاست» در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است که برای تهیه آن می توانید به سایت انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام مراجعه کنید.

*منبع: شبستان